Mensen zijn meesters in zelfbedrog. En als je denkt dat dit niet voor jou geldt, dan bewijst dit waarschijnlijk mijn punt. Een paar stevige resultaten uit onderzoek:
We schrijven succes graag aan onszelf toe en ons falen aan iets of iemand anders (tenzij we depressief zijn, dan doen we het eerder andersom). We zijn geneigd (precies dezelfde) prestaties van vreemden negatiever te beoordelen dan die van mensen uit ‘onze’ groep. We geven de voorkeur aan welbespraaktheid boven eerlijkheid, en zelfvertrouwen boven echte deskundigheid. We dichten mooie mensen positievere eigenschappen toe dan minder fraaie mensen. Tot slot denken we dat al die blinde vlekken meer voor anderen gelden dan voor onszelf. En die zelfoverschatting is volgens deskundigen precies de reden waarom we die vooroordelen niet corrigeren.
Voel je maar niet schuldig: ons brein is standaard gemaakt om bepaalde illusies te hebben. Laten we de proef op de som nemen met een klein testje: welke van de twee middellijnen hieronder is langer?
De bovenste? Nee, ze zijn precies even lang. Jouw onbewuste vertelt je keer op keer dat de bovenste horizontale lijn langer is, maar zet er een liniaal tegenaan en je ziet met eigen ogen dat dit niet het geval is. Het grappige is: zelfs nadat jouw ratio de juiste interpretatie kent, zal jouw onbewuste jou keer op keer dezelfde illusie zien. Ons onbewuste brein kiest voor de meest voor de hand liggende interpretatie van de data die het krijgt. Het is dus jouw gezonde verstand dat jouw onbewuste brein hierin kan en moet corrigeren. Een eenvoudige visuele illusie zoals deze heb je relatief snel in de smiezen, maar het lullige is dat je in het echte leven vaak niet doorhebt wanneer je jezelf voor de gek houdt. Je kunt illusies lang niet altijd met een liniaal of ander instrument opsporen.
Veel illusies en denkfouten zijn lastig te doorzien omdat ze de werkelijkheid zelf beïnvloeden. Het bekendste voorbeeld is natuurlijk de selffulfilling prophecy. De overtuiging dat iets je zal lukken (ook al bak je er nu niks van) kan maken dat je je leven zo inricht dat de verwachte uitkomst inderdaad plaatsvindt. De illusie schept de werkelijkheid. Ook schadelijke stereotypen werken volgens dit principe. Wanneer iemand jou bij voorbaat als kenau zal ziet diegene eerder een reactie bij jou uitlokken die dat beeld bevestigt en voedt. Zelfs als je wel aardig reageert dan de ander dat zien als schijnheilig geslijm. Vooroordelen laten zich niet zomaar corrigeren. Hierom zijn ‘geestesziekten’ als racisme lastig uit te bannen. Mensen gedragen ze zich naar hun stigma’s, zelfs of juist als ze hun stinkende best doen om dat niet te doen.
Een grote verdienste van de psychologie is dat ze een aantal menselijke blinde vlekken grondig heeft blootgelegd. Hieronder vind je alvast zeven hele goede redenen om je werkelijkheidsbeleving af en toe in twijfel te trekken. Veel veronderstellingen zijn niet per definitie op de werkelijkheid gebaseerd, maar roepen vaak wel levensechte angsten en misverstanden op. Daarom is het goed ze te herkennen.
1. Onze hersenen versimpelen en verdraaien de werkelijkheid
Net als een pauwenveer of haaienvin is ook ons brein een geëvolueerd orgaan. Het is het meest complexe ‘ding’ dat de natuur heeft voortgebracht – en het heeft op zijn beurt de space shuttles, iPhones en chocolademuffins uitgedacht – maar desondanks komt het met een reusachtige blinde vlek. Ons bewustzijn is grotendeels blind voor hoe het zélf functioneert. Zo kun jij deze letters probleemloos vertalen in een voor jouw begrijpelijke zin, maar hoe jouw brein dat doet is voor jou een volstrekt mysterie.
Dat moet ook wel, want anders zou je doordraaien. Heel autoritair bepaalt jouw onderbewuste welke prikkels het wel of niet aan jouw bewustzijn doorgeeft. De overvloed aan zintuiglijke prikkels wordt vrijwel direct in een extreem versimpeld referentiekader geplaatst, zodat jij weet wat je te doen staat. De hersenen gebruiken daarvoor simpele regels: schaduw in tuin + geritsel = deur op slot doen. Vaak is die versimpeling nuttig, maar soms worden we gegeseld door de versimpelingen in onze eigen geest. We zien onszelf bijvoorbeeld als ‘een saaie, grijze muis’ en negeren al die momenten dat we dat niet waren.
Het brein is dus geen instrument dat de werkelijkheid nauwkeurig weergeeft, het is een creatieve invulmachine dat ons wil helpen overleven. Het schetst op elk moment een rauwe, grove schets van de situatie waarin we ons bevinden. We denken hierdoor vaak goede redenen te hebben om ‘iets’ te vinden, terwijl we in werkelijkheid vaak ‘iets vinden’ en daar de redenen achteraf bij verzinnen. Dat is de blinde oppervlek, waaruit de anderen ontstaan.
2. We zien van nature verbanden en betekenissen, zelfs als ze er niet zijn.
We zien gezichten in wolken, horen de tune van onze mobiel in ruis en denken vaak dat losse gebeurtenissen met elkaar te maken hebben. Ons brein heeft de aangeboren behoefte om verklaringen, patronen en betekenissen te vinden, ook als die er niet zijn.
Illusies kun je altijd in een van deze categorieën plaatsen: je ziet een patroon of betekenis waar er géén is of je ziet geen patroon of betekenis waar er wel één is. Mensen zijn vooral gemaakt om aan die eerste illusie te lijden. Dat is een kwestie van evolutie. De eerste illusie is namelijk extreem nuttig om te overleven. In de jungle, waar onze voorouders leefden, kon je er maar beter van uitgaan dat een stuk touw een hongerige cobra is (en keihard wegrennen) dan andersom. In het eerste geval gebeurde er niets, in het tweede geval werd je gedegradeerd tot lunch. Mensen die eerder gevaar zagen, overleefden langer en gaven dus ook vaker hun genen door. De meer achterdochtige en alerte types en hun genen overleefden de meer nonchalante types. Jouw en mijn brein zijn een directe kopie van die van onze aartsconservatieve voorouders.
Dat maakt mensen in zekere zin ook tot geboren complotdenkers. Antropoloog Pascal Boyer deed ooit onderzoek onder (natuur)volkeren en ontdekte dat zij allemaal een geloof deelden in onzichtbare entiteiten die het leven achter de schermen regelen en controleren. Denk aan engelen, demonen, natuurgoden, complotten of aliens. We zijn gemaakt om intenties en motivaties in natuurlijke, onpersoonlijke fenomenen te zien. Onderzoek toont aan dat we zelfs de voorkeur geven aan onzinnige verklaringen boven onzekerheid. Hoe meer we onder druk staan en hoe onzekerder we zijn, hoe groter de behoefte aan een verklaring. Dit is ook hoe bijgeloof ontstaat: twee keer winnen met een nieuw onderbroekje maakt het stukje textiel voor sommigen ineens tot iets magisch. Bijgeloof komt het meest voor in situaties (landen, beroepen en sporten) waar de onzekerheid het grootst is.
3. We vertrouwen verhalen van vrienden meer dan onafhankelijk onderzoek
Stel dat je een fiets wilt kopen en een vriend waarschuwt: ‘Niet kopen, ik heb alleen maar ellende gehad met dat ding.’ En stel dat de consumentengids naar aanleiding van een statistisch onderzoek meldt dat de fiets erg betrouwbaar is en dat er weinig klachten zin. Als je bent zoals de meeste mensen zul je toch je vriend vertrouwen en de fiets niet kopen. Terwijl je vriend maar één fiets heeft geprobeerd en de consumentenbond gegevens heeft verzameld over misschien wel honderd fietsen.
Mensen zijn van oudsher verhalenvertellers. Om onze kennis en historie over te dragen vertelden onze voorouders persoonlijke verhalen. In evolutionaire termen is het pas kort geleden dat we onze kennis over de wereld officieel onderzochten, opsloegen, organiseerden en bijhielden. Daaruit is wetenschap ontstaan. Waar we vroeger afhankelijk waren van anekdotes – over goed en slecht, nuttig en onnuttig – hebben we nu betrouwbare wetenschappelijke kennis en betrouwbare statistieken. Een groot voordeel daarvan is dat zij intuïtieve ‘waarheden’ kan ontkrachten als ze niet kloppen. Als jij vliegangst hebt en naar documentaires over vliegtuigrampen kijkt, zul je niet snel geloven dat vliegen een van de meest veilige manieren van transport is. Statistieken roepen weinig gevoel op, persoonlijke verhalen wel. Desalniettemin hebben we de neiging om een willekeurige, maar overtuigende ooggetuigenis meer serieus te nemen.
4. We zien wat we verwachten te zien
Uit onderzoek blijkt steevast dat ons brein veel sneller bevestiging vindt van oorspronkelijke vermoedens en minder oog heeft voor informatie die daar niet mee strookt. Dit wordt ook wel de confirmatiebias of selectieve waarneming genoemd. Daarom zie je veel meer rode auto’s om je heen wanneer je hebt besloten een rode te kopen. De confirmatiebias verklaart hoe intelligente mensen totaal verschillende, tegenstrijdige religies of wereldbeelden kunnen aanhangen. Zeker met de chaotische informatieverstrekking via internet is het heel gemakkelijk om bevestiging te krijgen voor de bubbel waar jij in zit. Jij vindt al snel de pagina’s die jouw ideeën versterken en negeert de websites die jouw geloof tegenspreken. Dit principe, ook wel confirmatie bias genoemd, verklaart ook het bizarre feit dat 85 tot 95% van de mensen precies dezelfde algemene persoonlijkheidsbeschrijving op zichzelf van toepassing acht. We onthouden wat er wel klopt in de beschrijving en negeren de rest. Op die manier kunnen we denken dat een algemeen astrologisch persoonlijkheidsprofiel ons heel nauwkeurig beschrijft.
5. Ons geheugen is minder betrouwbaar dan we denken
We hebben het gevoel dat we de scénes uit het verleden net als uit een digitaal archief naar wil kunnen oproepen en afspelen. Ook dat zelfvertrouwen is onterecht. Niet alleen bestaat ons verleden noodzakelijk uit een selectieve representatie van wat er gebeurd is, herinneringen zijn, elke keer dat we ze opnieuw ophalen, aan verandering onderhevig. De stemming en ervaring van het heden beïnvloeden hoe wij dat verleden herinneren. Slechts door een klein beetje manipulatie kunnen onderzoeker of hypnotherapeuten herinneringen aan nooit gebeurde ervaringen worden gecreëerd. En als je er al aan twijfelde: het werk van regressietherapeuten is terecht
